De bajes kan best een fijne plek zijn

Het aantal iconische gevangenissen dat de afgelopen jaren te koop werd aangeboden, is niet meer op twee handen te tellen. Recent nog startte de verkoop van de koepelgevangenis in Arnhem. Eerder verkocht zijn onder andere de Schutterswei in Alkmaar, de koepelgevangenissen in Breda en Haarlem, de Bijlmerbajes in Amsterdam, het Arresthuis in Roermond en de Blokhuispoort in Leeuwarden. Deze gevangenissen zijn niet langer panden om criminelen uit de maatschappij te weren. Ze zijn handelswaar. 

Politieke afweging

De trend dat gevangenissen sluiten komt niet uit de lucht vallen, zegt Arno Boon. Hij is directeur van de Nationale Maatschappij tot Restaureren en Herbestemmen van Cultureel Erfgoed (BOEi). Deze kocht eerder de Blokhuispoort voor het symbolische bedrag van 1 euro. Volgens Boon is de verkoop van gevangenissen een voorspelbare trend. “Ontwikkelingen kun je uittekenen. Kijk in het verleden naar de postkantoren. Door politieke besluitvorming sloten postkantoren, die vervolgens veelal in handen zijn gekomen van vastgoedontwikkelaars.”

De verbouwing van de Blokhuispoort. Credit: Jan van Dalen

Dezelfde ontwikkeling ziet Boon in het gevangeniswezen. Onder aanvoering van voormalig staatssecretaris Fred Teeven belandden de afgelopen vijf jaar ruim 25 gevangenissen in de verkoop. “Door veroudering van de gebouwen en politieke besluitvorming sluiten veel gevangenissen. Minder mensen worden opgesloten, dus er zijn minder cellen nodig. Dan volgt vanzelf de politieke afweging – de werkgelegenheid is vaak in het geding – welke cellencomplexen gehandhaafd blijven”, verklaart Boon. De exacte cijfers: in 2015 sleten 40.000 gevangenen hun dagen in de cel, terwijl tien jaar daarvoor nog 50.000 mensen vastzaten.

Serieuze speler

Hoewel lagere overheden het recht van eerste koop hebben, neemt een gemeente of provincie een gevangenis zelden over. “Lagere overheden zijn er niet zo happig op. Die hebben afgelopen jaren flink met de vingers tussen de deur gezeten met hun grondbedrijven of strategische aankopen”, weet Boon. “Ten onrechte leeft de gedachte dat voor elke kleine verbouwing aan een monument toestemming nodig is. Meestal valt dat mee, als je de sfeer en uitstraling van het gebouw maar intact laat.”

Gemeenten hebben liever niet dat de eerste de beste vastgoedhandelaar met een grote zak geld en zonder een realistisch plan aanklopt voor een gevangenis. “Verkwanseling ligt dan op de loer. En dat is zonde, want gevangenissen zijn hip”, zegt Boon. BOEi is wat gevangenissen betreft een serieuze speler op de markt. Nadat de maatschappij eerder de iconische Blokhuispoort kocht, dingt BOEi nu met een consortium mee naar de recent te koop gezette koepelgevangenis in Arnhem. “Verder kijken we samen met het Drentse Landschap en de Nationale Monumentenorganisatie naar de mogelijkheden om oude gevangenisgebouwen in Veenhuizen te verwerven.” 

Gevoel van openheid

Dat niet iedere vastgoedhandelaar zit te wachten op een statige gevangenis, heeft te maken met de uitstraling. “Het is lastig om een gebouw dat van oorsprong als kerntaak had om mensen binnen te houden, om te bouwen tot een gebouw dat is opengesteld voor iedereen.”

Het is onoorbaar om zomaar wat aan te rommelen met de architectuur van een historische gevangenis, zegt Boon. “In het geval van de Blokhuispoort willen we het verhaal van de gevangenis doorgeven. Maar zonder dat we de architectuur geweld aandoen. Ik denk dat we daar in zijn geslaagd. De huisstijl van de Blokhuispoort ademt eenheid, net als in een gevangenis. Dat zie je terug in het hele gebouw bij de ruim honderd huurders. Door de toevoeging van glas bij delen van de ingestorte gevangenismuur creëer je een gevoel van openheid.”

De verbouwde Blokhuispoort. Credit: Jan van Dalen

Mooie plek

BOEi heeft het voormalige huis van bewaring in Leeuwarden omgetoverd tot een multifunctioneel gebouw, met onder andere een hotel, atelierruimtes en werkplekken voor bijzondere ambachten zoals een tatoeëerder, boekrestaurateur en glasblazer. Rond februari volgend jaar opent een bibliotheek. “Een gevangenis kan een hartstikke mooie plek zijn”, zegt Boon. Om daar lachend aan toe te voegen: “Twee jaar geleden spanden achttien gevangenen in Veenhuizen een kort geding aan tegen de overheid omdat ze misschien moesten vertrekken. Waarom? Omdat ze niet weg wilden uit die meer dan honderd jaar oude gevangenis met binnentuin.”

Dit artikel wordt gepubliceerd in de eerstvolgende uitgave van Stedebouw & Architectuur. Deze verschijnt op 24 november. Het magazine is vanaf dan tevens te downloaden in onze bibliotheek.