‘Elke wijk verdient zo’n gebouw’

Het team achter Elderburen bestaat uit Van Wijnen, Oostwest architecten, woningcorporatie Portaal, zorgorganisatie Siza, gemeente Arnhem en de wijkraad en -teams. Samen realiseerden zij 69 levensloopbestendige, betaalbare en duurzame appartementen, voornamelijk gericht op senioren uit de Arnhemse wijk Elderveld om de doorstroming te bevorderen. Door middel van een speciaal voor dit project aangewezen community builder worden activiteiten en ontmoetingen binnen het complex en in de wijk gestimuleerd. Daarnaast zijn de architectonische ingrepen in het complex gericht op goede zichtlijnen, sociale veiligheid en rust terwijl de verbinding met de wijk wordt gewaarborgd door een weloverwogen situering. Niet voor niets won het project de ZorgSaamWonen Award 2021.

Genesteld in de omgeving

Elderburen is een fraai woonblok dat prima is genesteld naast de bestaande woonwijk en de praktijkschool Produs, zonder dat het de indruk wekt van een gesloten zorg- of woongroep. De bewoners zijn niet weggestopt, maar hebben een volwaardige woning die aangepast is op hun behoeften zonder dat zij inleveren op omgeving of woonkwaliteit. Zo willen ze er wel meer maken, zegt ook projectarchitect Twan Verheijen van Oostwest: “Dit is een uniek project binnen onze portefeuille. Dat was even wennen voor de gemeente en voor Portaal, maar het resultaat mag er zijn.” De architect had op voorhand goede hoop dat het concept zou functioneren. Nu het er eenmaal staat, overtreft het resultaat alle verwachtingen. “Het verbaasde mij echt hoe gauw de bewoners elkaar vonden. Er is een wekelijke koffiebijeenkomst, een vrijdagmiddagborrel, een fietsclub, een eetclub, et cetera. Ook is er een groepje bewoners dat het tuinonderhoud oppakt.” Dat laatste konden we tijdens het locatiebezoek in levende lijve aanschouwen: het groepje was net bezig een reeks fruitbomen te planten.

Elderburen oogt als een typisch wooncomplex waar je zomaar studenten of jonge gezinnen kunt aantreffen. Kijk je verder, dan zie je het zorgvuldige denkwerk dat achter de architectonische keuzes schuilgaat. Dit alles om een gevoel van geborgenheid en ontmoeting op te wekken, maar ook privacy. “De balkons zijn schuin onder elkaar geplaatst”, vertelt Verheijen. “Zo kun je omhoog of naar beneden kijken om een praatje met je buren te maken, maar je kunt ook onder het balkon zitten als je daar even geen zin in hebt.” Dezelfde interactie wordt gestimuleerd met de slim geplaatste galerijen op de bovenste verdiepingen. Elk heeft uitzicht op een andere, zodat buren een praatje kunnen maken of zich veilig voelen door de aanwezigheid van anderen. Verder is de gemeenschappelijke en openbaar toegankelijke tuin als binnenplaats gerealiseerd. Het bouwvolume omarmt deze tuin in een u-vorm, met een klein waterlichaam als vierde ‘muur’. Het geluid van de nabijgelegen Burgemeester Matsersingel wordt in deze tuin geblokkeerd door één haak van de bouwdelen vier lagen hoog te maken, waardoor het in de hof fijn vertoeven is. 

Er is goed nagedacht over de situering van het wooncomplex. De voorgenoemde vier bouwlagen vormen het begin van een trapsgewijze overgang naar de andere woningen, die in slechts drie bouwlagen zijn gestapeld. “Dit creëert een subtiele overgang naar de bestaande wijk, waar het trappenhuis met grote raampartijen op uitkijkt,” vertelt Verheijen. Datzelfde heeft Oostwest verwerkt in de kleuren van de gevel. Elke bouwlaag ontleent de zachte crèmekleur aan woningen in de bestaande wijk, terwijl een koelere grijze steen elke laag van elkaar scheidt. Deze steen is terug te vinden in onder andere het aangrenzende Produs Praktijkonderwijs. “Hierdoor worden beide delen van de wijk, met kantoren en onderwijs aan de ene kant en woningen aan de andere kant, verweven in het wooncomplex”, vervolgt Verheijen. “Bovendien knippen de grijze banden de gevel in verdiepingen op, waardoor deze te tellen zijn en daardoor een menselijke maat krijgen.”

Kwestie van finesse

De realisatie van Elderburen is een zeer gerichte ingreep in een bestaande wijk, vertelt Arjan Haaima, partner bij Oostwest. Het initiatief werd rond 2015 genomen door het architectenbureau en Van Wijnen om antwoord te geven op senioren die langer thuis moeten wonen, maar dat soms niet willen of kunnen. “Bijvoorbeeld omdat iemand zich niet meer veilig voelt door steile trappen of een oncomfortabel binnenklimaat”, zegt Haaima. “Stel je partner is een paar jaar geleden overleden, je buren zijn verhuisd en je hebt geen aansluiting meer in de wijk, wat moet je dan? Er waren indertijd best wat initiatieven om dit op te vangen, maar dat waren allemaal prachtige woningen waar je duizenden euro’s per maand voor neerlegde. Aan de betaalbaardere en sociale kant was er niets.”

De partijen stapten als het consortium Care&Co op de gemeente Arnhem af. “Zij vonden het concept een goede invulling van hun inclusiviteitsagenda”, vertelt Haaima, “en het paste goed in de wijk Elderveld in verband met onder andere vergrijzingscijfers en het gemiddelde inkomensniveau.” In dit proces werd ook Portaal betrokken, die volgens Haaima moest wennen aan de werkwijze van het consortium. “Wij hebben de doorontwikkeling van het sociale concept gedaan en ook contacten met de omgeving gelegd om hun wensen inzichtelijk te maken. Het duurde even voordat Portaal begreep hoe ver wij al waren. Dit is niet zomaar een kwestie van ‘gemengd wonen’, bijvoorbeeld omdat mensen hier moeten solliciteren naar een woning: men moest uit de omgeving komen, de goede leeftijd hebben en de juiste motivatie hebben om iets bij te dragen aan de gemeenschap. Zulke finesses pakte Portaal gelukkig snel op.”

Community als hart van het complex

Onderdeel van het sociale concept is een community builder. Deze persoon wordt betaald vanuit het project om initiatieven tussen bewoners te stimuleren, met als doel dit organisatorische proces na een jaar of twee over te dragen aan de bewoners. “De community builder probeert bijvoorbeeld de woningvereniging intern op gang te helpen en zoekt contact met de Produs Praktijkonderwijs, het Leger des Heils en andere ondernemers in de buurt”, zegt Haaima. “Daar zijn interessante verbindingen mee te maken. In Produs zit bijvoorbeeld een groenopleiding en keuken. Het is super interessant om te kijken of leerlingen daarin iets voor de ouderen kunnen doen en andersom.”

Wat Haaima betreft gaat dit nog een paar stappen verder. Portaal is als woningcorporatie nu verantwoordelijk voor het onderhoud van het pand, maar mogelijk kunnen de bewoners hierbij betrokken worden. “Kijk altijd naar wat mensen te bieden hebben”, zegt hij. “Misschien hoef je geen technische man van Portaal te sturen om een lampje in te draaien, maar kan een bewoner een reparatiewinkeltje starten. Er wordt hier nog nader onderzoek naar gedaan, maar nu al zien wij dat er verbindingen worden gemaakt met de wijkmanager om te zorgen dat het gebouw verbonden blijft met de wijk. Ik hoop dat het complex zich op die manier in de wijk gaat vertakken.”

Ruimte voor creativiteit

Elderburen is specifiek bedoeld voor 55-plussers uit Elderveld die nog veel te brengen hebben. Dit principe zorgt voor de connectiviteit binnen het wooncomplex, want ondanks de prioriteit voor deze doelgroep zijn ook mensen uit andere wijken welkom. “Er wordt bij de selectieprocedure gekeken naar leeftijd, uit welke wijk men afkomstig is en of ze actief willen meewerken aan het bouwen van een community”, zegt Haaima. Dit moet er mede voor zorgen dat de bewoners van Elderburen langdurig thuis kunnen wonen. “Er zijn weinig bewoners, of misschien wel niemand, die op korte termijn naar het verpleeghuis moeten. Dat is ook onze droom: dat wijken zo worden ingericht dat verpleeghuizen nauwelijks nodig zijn, omdat er ruimte voor hen is in de bestaande wijken, waar naar hen wordt omgekeken.”

Als het aan Haaima ligt, speelt de architect hierin een sterke rol. “Als je inclusieve gebouwen, wijken en steden wil hebben, moet je dat met zijn allen doen. Concepten als Inclusief Wonen worden echter sneller bij de creatieveling bedacht dan bij gemeenten. Als de gemeente zich daarvoor openstelt, kun je een versnelling aanbrengen door met de input van de architect of ontwikkelende aannemer inhoud te geven aan beleidsterreinen die anders soms blijven hangen. Zo bepaal je gezamenlijk wat goed is voor stad, wijk en mensen.”

De manier van bouwen zoals die voor Elderburen is gedaan, verdient op grote schaal navolging. Dat blijkt ook uit het juryrapport van de ZorgSaamWonen Award 2021: “Het project ‘Inclusief wonen’ combineert aandacht voor doorstroming op de woningmarkt in bestaande wijken met aandacht voor de groeiende vraag naar zorg én het voorkomen en tegengaan van eenzaamheid. Die combinatie maakt dit project uiterst relevant als voorbeeld en verdient daarom navolging”, aldus juryvoorzitter Cees van Boven. Ook de gemeente beaamt dit, zegt Haaima: “Elk wijk verdient zo’n gebouw, zeiden ze. Helaas is het er nu nog maar één in heel Nederland. We hebben een lange weg te gaan. Daarom wil ik iedereen oproepen om ook in nieuwe wijken dit soort initiatieven in te passen. Zeker in een periode waarin niemand meer kan doorschuiven in de woningmarkt zijn dit soort projecten steeds belangrijker.”

Dit artikel verscheen eerder in Stedebouw & Architectuur, editie Bouw & Zorg van 2022. Een digitale editie is te downloaden in onze bibliotheek.

Voortaan alle edities van Stedebouw & Architectuur ontvangen? Overweeg dan een abonnement.