Bouwen met vlas, hennep en andere biobased materialen
De Nederlandse overheid wil serieus werk maken van de biobased economie. Het nieuwe kabinet stimuleert nieuwe verdienmodellen zoals biobased bouwmaterialen en carbon credits, zo is te lezen onder het kopje ‘kringlooplandbouw’ in het Coalitieakkoord. Door gewassen te telen die als hernieuwbare grondstof kunnen dienen voor bouwmaterialen wordt CO2 voor langere tijd vastgelegd.
Bouwen met natuurlijke, gegroeide materialen is zo oud als de mensheid zelf. Hout is op afstand het meest gebruikte bouwmateriaal, maar er zijn veel meer biobased producten beschikbaar. Veel natuurlijke bouwmaterialen worden al decennia lang in ecologische bouwprojecten toegepast. Nieuw is dat steeds meer biobased materialen in de fabriek worden gemaakt en op de bouwplaats worden geassembleerd. Hieronder volgt een beknopt overzicht van biobased bouwmaterialen die morgen kunnen worden toegepast.
Vlas
Vlas is een van de meest veelzijdige cultuurgewassen in de wereld. Vlas groeit goed in het zuidwesten van Nederland en in het westen van België en Frankrijk en wordt in Europa met name verbouwd voor de productie van linnen. De bijproducten – de houtige scheven en de korte vezels – worden al decennialang in de bouw toegepast. Linex Prograss in Koewacht maakt als sinds de jaren vijftig vlasspaanplaten uit vlasscheven. Ze worden onder meer toegepast in deuren. Faay in Vianen verwerkt de vlaspaanplaten in een modern en remontabel binnenwandsysteem. Faay is hofleverancier van Ikea en levert sinds 1971 binnenwanden met een vlaskern. Isovlas in Oisterwijk verwerkt de korte vlasvezels tot een isolerende damp open wollen dekens die sinds 2000 veel in de renovatie en steeds vaker ook in de nieuwbouw worden toegepast.
Isovlas heeft recent geïnvesteerd in een productielijn voor wand- en dakelementen met vlaswolisolatie. In Goirle is een grote biobased productiehal gerealiseerd op basis van CLT in combinatie met vlaswol isolatie-elementen. Isovlas is recentelijk opgenomen in de NMD, de Nationale Milieu Database, waarmee de keuze voor biobased nog makkelijker wordt. Vlas levert ook lijnzaad. Uit het lijnzaad kan lijnolie worden geslagen. Forbo in Krommenie gebruikt de lijnolie samen met kurkmeel en pigmenten om er linoleum (marmoleum) van te maken. Rigo in IJmuiden maakt en levert lijnolieverf en Koopmans uit het Friese Marrum Ecoleum.
Foto: Isovlas
Riet
Riet is een oeroud bouwmateriaal dat iedereen wel kent als dakbedekking van monumentale boerderijen en villa’s. In Nederland wordt riet ook modern toegepast als dakbedekking en gevelbekleding. Het riet wordt in de moderne bouw op plaatmateriaal geschroefd, waarmee een isolerende, brandveilige en fraaie dakbedekking wordt gerealiseerd. Om aan de isolatie-eisen van de nieuwbouw te voldoen (Rc waarde van 6,3 m2K/W) wordt voorzien in de toepassing van extra (biobased) isolatiemateriaal. In de Weerribben en de Wieden wordt nog steeds eersteklas riet gewonnen; de rietteelt gaat hier hand in hand met natuurbeheer. Riet is toegepast als dakbedekking op duizenden gebouwen in Nederland en België. Sinds 1971 wordt riet ook als gevelbekleding en als dakbedekking in nieuwbouwprojecten toegepast. Meer informatie is te vinden op de website van de vakfederatie van rietdekkers.
Papiervezel, houtvezel/houtwol, textielvezel
Van papier-, hout- en textielvezels kunnen isolatie- en plaatmaterialen worden gemaakt. Sinds 1989 is Warmteplan in Brummen leverancier van zowel geblazen cellulose (Isofloc) en isolerende dekens (Homatherm) als isolerend plaatmateriaal (Gutex, Pavatex). Sinds enkele jaren timmert het in Sneek gevestigde Everuse ook aan de weg met isolatiepanelen uit oud papier. Van oud textiel kan ook isolatiemateriaal gemaakt worden, dit materiaal is verkrijgbaar onder de naam Metisse. Het is onder andere toegepast in CIRCL, het duurzame paviljoen van ABN Amro in Amsterdam. Houtwol gebonden met magnesiet werd in plaatvorm in Nederland jaren op grote schaal toegepast onder de merknaam Heraklith, tegenwoordig is het product leverbaar onder de naam Heradesign.
Kurk
Kurk zou je de moeder van alle isolatiematerialen kunnen noemen. Natuurkurk wordt geoogst van de kurkeik die om de negen jaar zijn bast kan doneren zonder het loodje te leggen. Door kurk toe te passen wordt indirect bijgedragen aan het in stand houden van het unieke landschap in Spanje en Portugal. Van de natuurkurk wordt geëxpandeerde kurkplaat gemaakt die prima toepasbaar is op platte (beloopbare) daken als isolatiemateriaal. De geëxpandeerde kurkplaten kunnen ook als decoratieve blikvanger worden toegepast in de gevel.
Foto: Prosuber
Schelpen
In de jaren tachtig werden met zoet water gewassen schelpen herontdekt als natuurlijk bodemafsluiter en licht isolatiemateriaal voor kruipruimten van woningen. Sindsdien zijn schelpen toegepast in duizenden woningen, met name op plaatsen waar men ook met wateroverlast of verzakking te maken heeft. De schelpen op de bodem van de kruipruimte leiden mede ook tot een betere warmte-isolatie van de bovenliggende vloer. Isoschelp uit Yerseke levert de schelpen die worden gewonnen van de steeds weer aangroeiende schelpenbanken in zee. Schelpen kan men ook branden voor de productie van schelpkalk. Ooit telde Nederland meer dan honderd schelpkalkovens. Van schelpkalk is een elastische metselmortel te maken zonder of met minder cement. Tot in de jaren negentig van de vorige eeuw werd er nog schelpkalk geproduceerd in Harlingen.
Foto: Isoschelp
Stro
Stro is een bijproduct van de graanteelt en kan in geperste vorm worden toegepast in wanden. Het Nederlandse Strotec timmert aan de weg met de bouwelementen van EcoCocon, een bedrijf in Litouwen, dat nu uitbreidt met een tweede gerobotiseerde productielijn in Slowakije. De modulaire elementen bestaan uit een HSB-constructie met een invulling van stro en zijn dragend toe te passen. In Kaatsheuvel is recent een nieuwe wijk van 25 woningen gerealiseerd met dergelijke Strotec wanden. Verder zijn er in Nederland sinds de jaren negentig tientallen projecten gebouwd met strobalen. Tot in de jaren zeventig werden er in Nederland platen geperst van stro en toegepast als isolatiemateriaal in daken onder de handelsnaam Stramit. Stro komt elk jaar in grote hoeveelheden beschikbaar als bijproduct van de graanteelt. Alleen al in Nederland komt jaarlijks zoveel stro van de akkers dat er ruim voldoende zou zijn om de hele woningnieuwbouw biobased te bouwen.
Foto: Strotec/EcoCocon
Hennep
Hennep is een zeer veelzijdig gewas. Vezelhennep groeit in Nederland al snel tot zo’n drie meter hoog. De vezels kunnen voor kleding, touw en isolatiemateriaal worden gebruikt, de houtige delen van de stengel voor plaatmateriaal of in combinatie met kalk als kalkhennepblokken. Isohemp heeft in 2021 een grote moderne fabriek bij het Belgische Namen in bedrijf genomen met een productiecapaciteit van vijf miljoen blokken per jaar. De blokken bestaan voor 80% uit hennepscheven en zijn isolerend en zelfdragend. Van hennepvezels kan een isolatiedeken worden gemaakt welke verkrijgbaar zijn onder de naam Thermohanf via o.m. HempFlax, gevestigd in Oude Pekela.
Foto: Isohemp
Schapenwol
Van schapenwol kan een isolatiedeken worden gemaakt. Sinds de jaren negentig wordt schapenwol als isolatiemateriaal in ecologische bouwprojecten toegepast onder de naam Doscha. Tegenwoordig wordt het isolatiemateriaal geleverd door Enkev uit Volendam. In diverse ecologische bouwmarkten is ook schapenwol van het Oostenrijkse Isolena verkrijgbaar. Alle Nederlandse schapen leveren jaarlijks zo’n 1,5 miljoen kg wol waarvan een deel door de ontwikkelingen op de wereldmarkt geen afzet vindt. Recentelijk is een Hollands Wolcollectief opgericht om het nuttig gebruik van schapenwol te bevorderen. Een van de mogelijke nieuwe producten uit wol is een natuurlijk substraat voor groendaken.
(Olifants)gras
Sinds enkele jaren staan de betonwaren van Biobound in de belangstelling bij aannemers in de infra en hun opdrachtgevers. De producten bevatten houtige delen van de miscanthus, ook wel olifantsgras genoemd. De betonbanden, tegels en stenen van het in Cruquius gevestigde bedrijf kunnen verschil maken bij duurzame aanbesteding van infrawerken. De producten zijn opgenomen in de Nationale Milieu Database (cat.1) en kennen een goede MKI (Milieu Kosten Indicator). Van olifantsgras zijn ook tal van andere producten te maken zoals panelen die kunnen dienen als geluidwal. Van gewoon gras ook een isolerende deken van gras op de markt: Gramitherm, met een productielocatie in het Belgische Auvelais.
Bovenstaande is slechts een greep uit de biobased materialen die nu al beschikbaar zijn om op grotere schaal te worden toegepast. Op de Floriade in Almere zullen nog veel meer biobased materialen worden tentoongesteld. Voor de bouw is er een wereld te winnen!
Meer informatie verkrijgbaar via peter.fraanje@tno.nl.
Verder lezen
- Fraanje, Peter: ‘Opschalen biobased bouwen’; in: InnovatieCatalogus 2022; Stedebouw & Architectuur; pp. 40-43.
- Fraanje, Peter: ‘Biobased top 40’; in: InnovatieCatalogus 2021; Stedebouw & Architectuur; pp. 42-47.
- Studio Marco Vermeulen: ‘Ruimte voor biobased bouwen’; een strategische verkenning in opdracht van Min. BZK, Min. LNV, Provincie Brabant en Provincie Zuid-Holland’; Den Haag, november 2020.