Veel impulsen en smaakmakers tijdens congres scholenbouw

Vandaar dat dagvoorzitter Ysbrand Visser (hoofdredacteur Stedebouw & Architectuur) alle aanwezigen een week na de Tweede Kamerverkiezingen feliciteerde met de overwinning van D66. Het is immers de partij met een stevige onderwijsagenda, zoals meteen bleek in het Panelgesprek met Merel Dorst (POHV), wethouder Bram van der Beek (Ede), Tanja van Nes (PO-Raad/VO-Raad) en Bart de Grunt schoolbestuurder mijnplein). D66 wil de (deze dag veel besproken) split incentive - de tegenstrijdige belangen van gemeenten en schoolbesturen - tegengaan door gemeenten uit het hele proces te snijden. Dat viel bij de meeste panelleden echter niet in goede aarde. Zo kun je bijvoorbeeld moeilijk om een gemeente heen als er een multifunctionele accommodatie wordt gepland in een wijk, waar verder ook demografische ontwikkelingen om flexibele gebouwen vragen..

‘Revolutie in scholenbouw’

Wel veel overeenstemming was er in het panel over de onderwerpen ‘standaardisatie van schoolgebouwen’ en ‘gebundeld aanbesteden’. Die onderwerpen kwamen bovendien volop aan bod in enkele van de vele sessies in het festivalachtige programma. Zo begon het kennisprogramma met De Twentsche School, waar schoolbestuurders als Herman Soepenberg en Ralf Dwars bezig zijn met een ‘revolutie in scholenbouw’ door het oprichten van een scholenbouwvereniging. Door te werken aan bundeling van projecten willen ze versnippering en tegenstrijdige belangen tegengaan in plaats van met één school per keer steeds opnieuw het wiel uit te vinden.

In de praktijk zal dit betekenen dat 80 procent van een school ‘standaard’ gerealiseerd wordt en dient de architect uiteindelijk vooral bezig te zijn met look & feel en inpassing in de omgeving. Ook de scholen zelf zullen ‘veren moeten laten’, maar de twee bestuurders zijn daartoe ook bereid. Voor het aanbesteden betekent dat overigens ook dat het soms zoeken is naar mazen in de aanbestedingswet en dat er wordt gewerkt met licentieovereenkomsten. Met een grote inzet op duurzaamheid en korte ketens (o.a. lokale boeren en gemeenschap) en het op tafel leggen van alle kaarten, is uiteindelijk vertrouwen cruciaal om deze beweging tot een succes te maken.

IPS Amsterdam

Dat succes is al behaald in Amsterdam, waar het alom geprezen Innovatiepartnerschap Scholenbouw juist volgende week in Weesp leidt tot de oplevering van de allereerste school: basisschool Wisperweide. Het waren architect Jimmy van der Aa en directeur Arne Balvers (CircleWood), die samen in één van de drie Amsterdamse consortia met deze school de eerste aanbesteding wonnen. De Houtkern Bouwmethode die aan het schoolgebouw ten grondslag ligt, werd door Van der Aa al eerder toegepast in het veelgeprezen The Natural Pavilion op de Floriade Expo 2022. Dat alles leverde hem bovendien de nominatie op voor Smaakmaker 2025, later deze dag.

Ook in Groningen werken ze in gezamenlijkheid aan de grote scholenbouwopgave. De architecten van KAW en De Zwarte Hond hebben daar samengewerkt aan het Manifest Schoolvoorbeeld, waarin talloze maatregelen en concepten een plek kregen. Door te experimenteren met een nieuwe aanpak, kwamen 35 aanbevelingen op papier voor nieuw- en verbouw van scholen, plus een nieuwe werkwijze die kan worden toegepast in het IHP Gro Up. 

Instrumenten van het Rijk

Er is dus, ook in bijvoorbeeld Amersfoort, volop samenwerking en bundeling gaande en daarbovenop presenteerde het Rijk tijdens het congres ook nog eens diverse nieuwe instrumenten die veel projecten goed van de grond gaan krijgen. De dag begon met het nieuwe Programma van Eisen Frisse Scholen 2025, door hoofdauteur Froukje van Dijken (bba binnenmilieu) overhandigd aan wethouder Bram van der Beek. Vervolgens was het Merel Dorst (POHV) die de lancering van een nieuwe onderwijshuisvestingscyclus toelichtte. 

Door de stappen uit deze cyclus te volgen - links het beleid, rechts de uitvoering - werk je systematisch en integraal aan je project. Met voor elke fase een hele reeks van belangwekkende instrumenten (27 in totaal, waaronder 12 modelcontracten en - overeenkomsten) die je niet meer zelf hoeft uit te dokteren én je daadwerkelijk helpen. Dat bleek wel uit de vervolgsessies over het werken met het rekenmodel Total Cost of Ownership en de Circulaire Restwaarde (Olivier Lausteslager, Ruimte-OK; Jaap van der Wal, InvestNL). Naast de verdiepende sessie over het Integraal Huisvestingsplan van Marco van Zandwijk (Ruimte-OK). Het was vooral Lausteslager die overtuigend liet zien dat je met TCO-denken en rekenen met Circulaire Restwaarde talloze procenten aan kapitaal in je Excelsheet kan vrijmaken. Daardoor kun je veel meer kwaliteit in je project stoppen, lagere exploitatiekosten bereiken en ook de split incentive opheffen. 

Kansrijke en duurzame ontwikkelingen

Het werd tijdens deze congresdag steeds duidelijker dat er met al deze voorbeelden nu echt stappen gemaakt (kunnen) worden en de scholenbouw in de lift zit. Of het nieuwe kabinet nu wel of niet honderden miljoenen in de sector gaat investeren.
Daarnaast was er op dit vijfde Duurzame & Gezonde Scholen Congres nog ruimte voor een vloed aan andere kansrijke en duurzame ontwikkelingen. Of het nu snelle renovatie betrof (INNAX), flexibele en circulaire nieuwbouw (Adapteo) of een natuurinclusieve onderwijsomgeving (Collectief Natuurinclusief). En dan kon je ook nog zelf met virtual reality de effecten uit het Programma van Eisen ervaren, zoals nagalmtijd, daglichttoetreding en installatiegeluid (door Saint-Gobain) en lichtte Thom Vermeulen (Anculus) de kansen toe van een beleidsrijk Duurzaam Meerjarenonderhoudsplan.

Kathedralen

Bovenop alle positiviteit en inspiratie was daar ook nog de keynote van Daan Quakernaat. Die in een fors tempo liet zien hoe iedereen - met de beste bedoelingen - dagelijks werkt aan projecten die alsnog fout gaan, vastlopen of nauwelijks vooruitgang en resultaat boeken. Daarbij is het vaak de angst om fouten te maken die verlammend werkt en leidt tot regelgeving waar werkelijk niemand wat aan heeft en steeds nieuwe (beschermende) regelgeving oplevert. Maar zomaar een project stoppen, gebeurt ook niet. Quakernaat: “Dat is het moeilijkste wat er is. Want als je in de huidige tijd wilt stoppen, gaat de hele wereld opeens vragen om uitleg. Terwijl als je gewoon doorgaat, je nooit vragen krijgt.”

Quakernaat illustreerde zijn betoog aan de hand van regelgeving voor valbescherming op daken en de bouw vanaf de twaalfde eeuw van bijna honderd Noord-Franse kathedralen (zonder bouwtekeningen en cement!). De humor en bizarre inzichten spatten van het scherm en hielden velen een gezonde spiegel voor. De bouw van kathedralen ging voortdurend gepaard met fouten en tegenslagen, maar na al die honderden jaren staan ze er nog steeds. “Maar wat doen wij? We concentreren ons op de tien procent die fout gaat in projecten en vergeten de overige, geslaagde negentig procent te vieren. Veel mensen doen net alsof de hele wereld zwart is. Er zijn ook best veel mensen voor wie de hele wereld wit is en die hebben leren dromen. Het verhaal is dat je allebei moet doen. Begin bij die dromen, dan gaat het een keer mis, maar daarna kun je weer terug naar je droom. Hoe meer wij echter die dromen en kansen proberen weg te managen, hoe slechter het met ons afloopt.”

9graden

Dromen deden ten slotte ook de drie genomineerden voor de nieuwe award van Stedebouw & Architectuur: Smaakmaker 2025. Voortbordurend op de Top 12 Smaakmakers, die juryvoorzitter Rob van der Westen schreef als gasthoofdredacteur van ons themanummer Scholenbouw (2024), besloot de organisatie van het Duurzame & Gezonde Scholen Congres dit jaar deze nieuwe prijs te lanceren, bedoeld voor personen die het vakgebied een belangrijke extra zet in de rug geven.

Het genomineerde drietal bestond uit architect Jimmy van der Aa (Studio A Kwadraat), architect Yaike Dunselman (9graden architectuur) en bouwkundige/leermiddelenexpert Jonas Grütters (UW-Umlaut). Na een korte pitch van het drietal mocht de zaal zelf de winnaar bepalen en won Dunselman de race tussen de twee architecten. Het is niet de eerste award voor deze architect, die telkens volop duurzame en circulaire materialen toepast, de renovatie van de prachtige Rietendakschool deed evenals de nieuwbouw van het fraaie Kindcentrum Rijnvliet (genomineerd voor prestigieuze Utrechtse Rietveldprijs). 

Daarmee kwam er een feestelijk einde aan een geslaagde dag, die een veelbelovende toekomst voor de sector scholenbouw liet zien.

Blijf nog beter op de hoogte van al ons nieuws en abonneer je op de wekelijkse nieuwsbrief van Stedebouw & Architectuur.

Het nieuwe themanummer Scholenbouw verschijnt aanstaande dinsdag 11 november. Mis 'm niet en neem meteen een abonnement.

Fotografie (tenzij anders vermeld): Ewald Geerdink (The Arrows)
Verslag: Stedebouw & Architectuur