Scholenbouw vraagt om samenwerking en standaardisatie

Het was medeorganisator Jürgen van Hulst (Saint-Gobain) die bij de aanvang van het seminar de wens uitte dat behoeften van leerling en leraar veel beter worden meegenomen in het ontwerp- en bouwproces van scholen. De inleidende film toonde immers al dat er nog veel aan schort. Van Hulst benadrukte dat het met alle beschikbare moderne middelen toch mogelijk moet zijn om samen gezonde en toekomstbestendige schoolgebouwen te realiseren.

Rector Tol Swinkels (Libanon Lyceum) onderstreepte die boodschap en wees op het contrast tussen veranderende onderwijsvormen en statische, monumentale schoolgebouwen. Volgens hem is het klassieke beeld van de leraar voor de klas en de leerling die passief luistert, nog altijd dominant, terwijl onderwijs steeds meer draait om digitale vaardigheden en flexibiliteit. Daarbij belemmert de monumentale status ook nog eens noodzakelijke aanpassingen. Nieuwe schoolgebouwen moeten daarom flexibeler zijn en inspelen op moderne manieren van leren.

Praktische en complexe vraagstukken

Frans van Leeuwen (hoofd facilitaire zaken Libanon Lyceum) ging samen met Remco Verheij (Stichting Boor) in op de dagelijkse praktijk van huisvesting in een oud gebouw. Een actueel voorbeeld is de ventilatie, waarbij in samenwerking met Verheij werd gekozen voor een slim en decentraal ventilatiesysteem (GoFlow), dat binnen de bestaande structuur van het gebouw paste. Door slimme combinaties - gelijktijdig vervangen van vloeren en plafonds - werd deze ingreep haalbaar én betaalbaar. Het resultaat is een frisse en duurzame leeromgeving, die de bezoekers zelf konden ervaren tijdens een rondleiding. Ook konden zij kennismaken met de Virtual Reality-tool Imagine van Saint-Gobain, waarmee je ontwerpen van de tekentafel als het ware real live kunt ervaren.

Bart de Grunt (College van Bestuur Mijnplein) belichtte daarna de bestuurlijke en financiële realiteit van scholenbouw. Zijn constatering: "Kinderen doorlopen de basisschool sneller dan dat een school gebouwd kan worden". Hij wees op de beperkte financiering in het primair onderwijs en de onrealistische eisen die aan gebouwen worden gesteld. Zoals de norm Frisse Scholen klasse B met slechts een budget van € 3.500 per m².

De Grunt pleitte voor standaardisatie, maar hekelt dat voor standaardontwerpen ook vaak ‘maatwerkprijzen’ worden gevraagd. In een aanbesteding krijgt Mijnplein te maken met drie juridische constructies, vier gemeenten, twee andere schoolbesturen en kinderopvangorganisaties en daarom zijn samenwerking, afstemming en werken op basis van Total Cost of Ownership essentieel.

Landkaart onderwijsvastgoedsysteem

Michiel Susebeek (Saint-Gobain) presenteerde vervolgens een landkaart van het complexe onderwijsvastgoedsysteem. Deze kaart toont hoe beleid, ontwerp, financiering en uitvoering op verschillende schaalniveaus met elkaar verweven zijn. Susebeek pleitte voor een integrale, multidisciplinaire aanpak, waarbij obstakels worden erkend, maar ook de kansen worden benut. Zijn boodschap: werk samen en verbind investeerders, ontwikkelaars en gemeenten om tot samenhangende oplossingen te komen. De landkaart helpt daarbij om overzicht te creëren en gezamenlijke verantwoordelijkheid te stimuleren.

Vanuit de praktijk presenteerde Jan Anker (MeerBouw Rotterdam) daarop een innovatief concept, waarbij scholen in slechts zeven weken gerenoveerd of vernieuwd worden. Dit model vraagt vanaf de eerste fase tot aan oplevering om een innige samenwerking tussen architecten, aannemers en installateurs. Door daarnaast het onderhoud voor twintig jaar af te kopen, worden ook op de lange termijn kosten bespaard. De Vuurvogel (Spijkenisse) laat zien dat dit ook leidt tot prettigere en gezondere leeromgevingen.

Low tech en parametrisch

Eefje Rikhof (Rothuizen Architecten en adviseurs) en Bart Advokaat (Merosch) vertelden de zaal over hun ervaringen met passief bouwen. Met als praktijkvoorbeeld OdyZee (Goes), de eerste gecertificeerde passiefschool van Nederland. Rikhof legde uit hoe extreme isolatie, slimme geveloriëntatie en nachtventilatie bijdragen aan een energieneutraal en onderhoudsarm gebouw. Advokaat stelde dat passief bouwen actueler is dan ooit, juist omdat installatiekosten sneller stijgen dan de inflatie. Zijn devies: minimaliseer installaties, werk met doordachte zonwering, kierdichting en prestatieoptimalisatie, maar zet wel het totaalplaatje centraal in plaats van ‘maximale’ isolatie.

De Architecten Ronald van der Meer (RoosRos Architecten) en Anneleen Boersma (ArchiTec Company) toonden daarna hoe parametrisch ontwerp, op basis van algoritmes en data, helpt bij het optimaliseren van daglichttoetreding, luchtkwaliteit, energieverbruik en ruimtelijke flexibiliteit. Bij het ROC Gilde (Roermond) leidde deze aanpak tot een gebouw dat voldoet aan hoge duurzaamheids- en comforteisen, terwijl men toch binnen het budget bleef.

Met behulp van (openbare) data kun je nog veel meer bereiken, zo liet Martin Middendorp (Republiq) zien. Op basis van bijvoorbeeld leerlingaantallen, exploitatielasten en gebouwkwaliteit kun je zo binnen twee weken al een Integraal Huisvestingsplan (IHP) opstellen. In plaats van een tekort aan middelen schort het volgens hem aan inefficiënt ruimtegebruik en het maken van duidelijke keuzes. Gemeenten kunnen veel leren van elkaar, aldus Middendorp, die Rotterdam ziet als inspirerend voorbeeld van hoe een IHP goed kan worden afgestemd op bredere, stedelijke doelen.

Onderwijs en vastgoed

Eke Schins van Arcadis sloot de presentaties af met een pleidooi voor meer vastgoedexpertise binnen onderwijsinstellingen. Zij betoogde dat scholen meer als vastgoedeigenaren moeten gaan denken, met aandacht voor waardecreatie op de lange termijn en schaalvoordelen. Standaardisatie en herbruikbare onderdelen kunnen hierbij goed helpen. Verder pleitte zij voor regionale clustering van opgaven, zodat kleine schoolbesturen kunnen profiteren van schaal en kennis. Schins riep bovendien op om niet te wachten op nieuwe wetgeving, maar actief samenwerking te zoeken met externe financiers zoals pensioenfondsen.

In het afsluitende panelgesprek onder leiding van dagvoorzitter Ysbrand Visser (hoofdredacteur Stedebouw & Architectuur), bogen Eke Schins, Bart de Grunt en Martin Middendorp zich over vier stellingen. De zaal was het erover eens dat de huidige N=1-aanpak onder druk staat en dat er dringend behoefte is aan nieuwe, integrale beslismodellen. De besluitvorming moet professioneler worden, sectorale belangen moeten worden overstegen en vastgoedexpertise moet een grotere rol spelen. Of een systeemverandering binnen één jaar haalbaar is? De meningen waren verdeeld, maar over één ding was men het eens: een school realiseren binnen een jaar is wél mogelijk, mits betrokken partijen daadkrachtig samenwerken.

De middag eindigde daarom ook met een oproep van Michiel Susebeek en Jürgen van Hulst: zet de tijdsdruk erop, werk samen en kom zo snel mogelijk tot concrete projecten. 
Wil je meedenken en/of meedoen met een projectcasus? Stuur dan een mail naar Jürgen van Hulst.

Lees ook de uitgebreide versie van het verslag, met talloze foto's, op de website van Saint-Gobain.

Blijf ook op de hoogte van al ons nieuws en abonneer je op de wekelijkse nieuwsbrief van Stedebouw & Architectuur.

Verslag: Stedebouw & Architectuur
Fotografie: Martin Hols