Buurttransformatie: problemen oplossen met andere problemen

Decennialang is de opgave om woningen te verbeteren en te verduurzamen in Nederland aangevlogen vanuit de gedachte: we pakken het wijk voor wijk aan. Met een wijk voelen mensen zich verbonden, deze heeft een eigen karakter en de wijk biedt schaalvoordelen, omdat woningen vaak op elkaar lijken. Zo stond het niet alleen in het Klimaatakkoord, het werd ook in vrijwel alle gemeenten van Nederland het uitgangspunt van de verplichte Warmtetransitievisies. Per wijk staat daarin beschreven wat op den duur aardgasvrije wijken zouden moeten worden, welk energiesysteem in die wijk wordt aangeboden en ook stond in die visies welke wijken als eerste aan de beurt zijn.

Papier is geduldig en de praktijk weerbarstig. Goed beschouwd is nog geen enkele wijk, zonder vrij massieve steun van de Rijksoverheid, in zijn geheel van het aardgas afgegaan. In de wijken waar die miljoenen wel naartoe stroomden, zijn eigenlijk alleen maar hoopgevende beginnetjes gemaakt, bleek uit een rondgang van dagblad NRC. Na vertraging in de uitrol van warmtenetten besloot de gemeente Amsterdam recent haar doel - om in 2040 aardgasvrij te zijn - los te laten.

Wijkaanpak

Transitiebureau Squarewise begeleidde vanaf 2015 een intensief traject in Woerden. Daar zou het Schilderskwartier - als een van de eerste wijken in Nederland - all electric worden. De netbeheerder investeerde tientallen miljoenen in de verzwaring van het net. Deze kosten kwamen op de grote hoop van de collectieve lasten terecht, maar waren er wel gewoon. Uiteindelijk werden zo’n tweehonderd woningen succesvol van het gas gehaald. We weten allebei nog hoe Leonie van der Steen, de Squarewiser die op menig podium schitterde met een kwetsbaar en dus krachtig verhaal over de voortgang, een keer op kantoor terugkwam. Ze plofte op de dichtstbijzijnde bureaustoel en zei: “Hoe kwam het ook weer dat ik ooit dacht dat het leuk zou zijn om naar bewonersavonden te gaan?”

Met de wijkaanpak is het eigenlijk nooit goedgekomen. In buurten met bijna honderd procent corporatiebezit werd hier en daar een warmtenet uitgerold. Maar aanhoudende onzekerheid heeft ervoor gezorgd dat de markt voor warmtenetten nagenoeg tot stilstand is gekomen. Die onzekerheid komt door het te lang vasthouden aan zowel betaalbaarheid, als goede businessmodellen voor exploitanten (wat steeds vaker een illusie bleek). Ook een wetsontwerp voor collectieve warmte - waar exploitanten niet blij van worden en dat maar niet door het parlement wil komen - vergroot de onzekerheid.

De definitie van waanzin is ‘hetzelfde blijven doen en een andere uitkomst verwachten’, zeggen ze toch? Toch willen we in dit artikel juist pleiten voor een wijkaanpak, zij het over een heel andere boeg. Want een gezegde dat bij ons aan de muur hangt, luidt: ‘Hoe groter de complexiteit, hoe groter de oplossingsruimte’. Doe meer en bereik nog meer in plaats van minder en smaller.

Grondige transformatie

We zien dat veel wijken die voor en vooral na de Tweede Wereldoorlog zijn gebouwd, niet meer goed passen bij de behoeften van vandaag. Er staan veel woningen die zijn gebouwd voor gezinnen met een paar kinderen, terwijl er steeds meer kleine huishoudens zijn. Deze mismatch is met een grondige transformatie aan te pakken: één rijwoning verandert daarbij in drie appartementen. Met kleine woningen voor een starter, voor een alleenstaande werkende en voor een ouder echtpaar dat een te groot huis met bewerkelijke tuin achter zich wil laten. Daarmee wordt waarde gecreëerd en die waarde kan worden ingezet om de verduurzaming van de gebouwen te betalen.

Er lijken hieraan nadelen te zijn verbonden, zoals een toenemende parkeerdruk. Maar juist daar ligt een kans, want dit probleem kan worden opgelost met de oplossing voor een ander probleem: netcongestie. De batterijen in elektrische deelauto’s en laadpalen vormen een buffer waarmee de spitsuren op het net kunnen worden omzeild. En deelauto’s vergen een factor drie of vier minder parkeerplaatsen.

Misschien lijkt dit concept te mooi om waar te zijn, want in dit plan kan de subsidiekraan dicht blijven. Niemand wordt ergens toe verplicht. Iedereen is voordelig uit, individueel, maar ook als we kijken naar de totale gemeenschappelijke kosten en baten. Er hoeven geen wetten of regels te veranderen (anders dan het geldende bestemmingsplan) en de voetafdrukken van de transformatie vallen in het niet bij de winst voor klimaat en milieu. Een sprookje? Het kan gewoon, het is eigenlijk niet moeilijk en we kunnen er meteen mee aan de slag. Hieronder zetten we stap voor stap uiteen hoe dat allemaal kan.

Netcongestie

Laten we beginnen met dat veel besproken en langzamerhand steeds vermoeiender wordende probleem netcongestie. Veel oudere wijken hebben stroomnetten die niet zijn berekend op modern gebruik: thuis de auto opladen, rond zessen massaal koken op een keramische of inductieplaat en verwarmen met een warmtepomp. Dat is problematisch, want al die zaken worden steeds gewoner. Op een koude dag in december schiet zo de capaciteit van het stroomnet echter al snel tekort. En in de zomer is het systeem juist te krap bemeten voor het massaal terugleveren van stroom uit zonnepanelen. Dit blijkt nu al, hier en daar en af en toe, maar naarmate elektrisch rijden populairder wordt, gaat het steeds vaker voorkomen. Nederland komt thuis, hangt de auto voor het gemak meteen aan de lader, zet de verwarming wat hoger en duikt dan de keuken in. Een behoorlijke piekvraag is het gevolg en in tegenstelling tot bijvoorbeeld België zijn thuisbatterijen hier jarenlang ontmoedigd in plaats van gestimuleerd.

In Utrecht en inmiddels in heel Nederland heeft Robin Berg van We Drive Solar een oplossing voor dit probleem gevonden. Zijn deelauto’s hebben een batterij die niet alleen de auto kan laten rijden, maar die ook geschikt is om terug te leveren aan het stroomnet. Deze batterijen heten ‘bidirectioneel’ en zijn inmiddels in een aantal auto’s al standaard. Ergens tussen 2025 en 2030 wordt het de nieuwe norm in autoland. Tijdens de genoemde piek is het congestieprobleem in wijken snel op te lossen dankzij een klein beetje stroom uit autobatterijen (die je diep in de nacht goedkoop oplaadt, als filevorming op het net niet aan de orde is). Zodra mensen elektrisch gaan rijden in een deelauto van zo’n aanbieder, is er op dit vlak niets aan de hand. Belangrijke voorwaarde: de netbeheerder moet invloed hebben op de laadschema’s, wat technisch een fluitje van een cent is. We kunnen dat wel het beste in de eerste jaren goedkoop maken om mensen te verleiden kennis te maken met deelautovervoer.

Transformeren rijwoningen

Zonder netcongestie en zonder parkeerleed kunnen we in woonwijken zonder veel weerstand woningen toevoegen. Met het transformeren van rijwoningen (twee lagen en een kap) in drie lagen met appartementen is de mismatch tussen vraag en aanbod op de woningmarkt snel en goedkoop op te lossen. Nu zijn er echter te weinig appartementen en te veel rijwoningen: van de ruim acht miljoen woningen in Nederland zijn er meer dan vijf miljoen een eengezinswoning. Zijn die woningen niet te splitsen? In bijna elke gemeenteraad is er wel iemand die zich dit hardop afvraagt, wanneer er een nieuwe woonvisie moet worden vastgesteld. Technisch is het geen probleem: de kap gaat eraf, een verdieping erop. In de achtertuin komen de opgangen naar de bovenste twee lagen. De achtertuin zou je als volgt kunnen verdelen: het stuk aan de achtergevel voor de begane grond, het achterste deel voor de eerste verdieping en de bewoners van de bovenste woonlaag kunnen op het dak van hun koffie in de ochtendzon genieten.

Deze ingreep leidt tot nog een kans. De biodiversiteit neemt in ons land af. Zo is sinds 1900 de soortenrijkdom in Nederland met 25 procent gedaald. Intussen neemt de klimaatstress toe. Heftige buien komen vaker voor en de gebouwde omgeving is daar niet op berekend. Waarom plannen we de transformatie van al die woningen dan niet meteen met extra aandacht voor groen? De daken kunnen aangelegd worden met een groen, geel en/of blauw dak, waarop inheemse beplanting, zonnepanelen en wateropvang worden gecombineerd. Op een schuin dak is dat ingewikkeld, maar op een plat dak niet. Deze dakbedekking vormt ook een natuurlijke isolatie die de woningen in de zomer koel houdt en in de winter warm. Het resultaat? Een minder hoge piekvraag op het net, meer bestuivende insecten, minder wateroverlast en blije bewoners.

Waarde creëren

We begonnen dit artikel met de opgave om wijken te verduurzamen. Dat gaat nu veel langzamer dan de bedoeling was. De hoge kosten en de hoge ‘gedoefactor’ - ergens onderweg kwamen we er achter dat er in al die wijken echte mensen wonen - zijn veelgenoemde oorzaken. Met het splitsen en optoppen van woningen wordt echter wel waarde gecreëerd. Een verhuurder die eerst één woning verhuurde aan een huishouden, verhuurt er nu drie. Dat is niet drie keer zoveel opbrengst, maar wel ruim twee. Netto contant is dat zeker anderhalve ton waard. Hiervan is een groot deel nodig voor de verduurzaming en verbouwing van de woningen. Ze moeten minder warmte (c.q. koelte) verliezen en ze moeten geluiddichter worden. Dan blijft er zeker nog een substantieel bedrag beschikbaar om deelauto-abonnementen met een hoge korting aan te bieden.

Het verhaal wordt ten slotte compleet als we mensen vragen deelnemer te worden in een buurtcoöperatie. Deze organiseert niets zelf (dat kan beter aan marktpartijen worden overgelaten), maar heeft wel de totale zeggenschap over de laadpalen, de deelauto’s en de afspraken met marktpartijen. Ook levert de coöperatie stroom aan de leden die dat willen, en dat op basis van dynamische prijzen (met behulp van bijvoorbeeld EnergyZero). De coöperatie wekt stroom op met zonnepanelen op daken en boven parkeerplaatsen.

Deze energiecoöperatie krijgt een eigen aansluitnummer in een verdeelkast die in de straat staat, waardoor het spelen met opslag, inkoop en verkoop plaatsvindt op basis van de actuele prijzen ‘achter de meter’. Zodoende betalen de klanten van de coöperatie gewoon de dynamische prijs, zoals alle klanten van EnergyZero. De voordelen die worden behaald met het slim inspelen op pieken en dalen, worden door de coöperatie eens per jaar verdeeld onder de aangesloten leden die ook stroom afnemen.

Crailo

Dit concept wordt op dit moment uitgewerkt voor de nieuwe wijk Crailo in het Gooi. In dit model hoeft niet de hele straat mee te doen. Als er in een rijtje iemand niet meedoet, blijft dat rijtje hetzelfde. Is er echter wel animo in het hele rijtje, dan start de verbouwing. Zo transformeert de buurt geleidelijk en is er van dwang geen sprake. Na een aantal decennia ziet iedereen dat een lage energierekening en meer thermisch comfort best opweegt tegen het mindere vloeroppervlak.

Het resultaat? Een opgeknapte buurt met veel meer woningen, modern en comfortabel vervoer voor iedereen, zonder congestierisico’s en waar je nog steeds gratis en zorgeloos kunt parkeren. Ouderen wonen gelijkvloers op de begane grond, starters nemen de trap naar boven en wonen wordt betaalbaar. De maandlasten dalen en de klimaatdoelen komen weer dichterbij.

We zijn benieuwd of er mensen zijn die dit idee een stap verder willen brengen. Zijn er gebiedsontwikkelaars of gemeenten die een pilot willen opzetten? Het zou de verduurzaming van de gebouwde omgeving weer een duwtje in de rug kunnen geven.

Jeske Zonneveld is transitiemaker bij Squarewise.
Niels Rood is transitiemaker bij Squarewise en parttime wethouder in Laren, een van de deelnemende gemeenten in de gebiedsontwikkeling Buurtschap Crailo.

Blijf ook op de hoogte van al ons nieuws en abonneer je op de wekelijkse nieuwsbrief van Stedebouw & Architectuur.